Nagórzany

Stan obecny

Teren pod zarządem JST.

Historia

Dwór z XIX w.
Nagórzany to osada leżąca ok. 9,5 km na południe od Kazimierzy Wielkiej, będąca administracyjnie częścią wsi Łękawy. Z dawien dawna leży pomiędzy Łękawami, Wielgusem (Wielguszem) a Dalechowicami. Te trzy wsie są znacznie starsze od Nagórzan i w zapiskach pojawiały się już w XIII w. Łękawa dzieliła się wówczas na "nadolną" i "nagórną", która w wieku kolejnym stała się "Nagórzanami". Tak też odnotowano ją w XV w., na przykład w zapisce z 1431 r. gdy Mikołaj z Marszowic zastawiał za 400 grzywien swoją wieś "Łękawa zwaną Nagórzany", swemu synowi Piotrowi. Trudno powiedzieć, czy Nagórzany miały wówczas swój folwark. W dolnej Łękawie funkcjonował taki już w 2. poł. XIV w., uprawiano tam żyto i pszenicę, hodowano kozy i świnie. Właściciele miejscowi z czasem przezwali się Łękawskimi.
Piotr Marszowski odziedziczył dobra, a w 1458 r. dał je swojej córce Barbarze, która wniosła je w wianie Mikołajowi Kwilińskiemu. Ten wraz z żoną zastawili "całe swe dobra czyli wsie Nagórzany, czyli Łękawa i Dalechowice oraz 1 kamień łoju z karczem (trzech) Wielgusy" - Elżbiecie, wdowie po Więcławie (Janie?) Koziegórskim, za kwotę 225 florenów. Ta sprzedała majątek Marcinowi Kowarskiemu, nie bacząc że prawa do niego miała wdowa po Kwilińskim. Tak więc w 1466 r. Barbara pozywała kolejnego posiadacza dóbr - Leonarda z Cichawy. Niestety nie stawiła się przed sądem, podobnie jak wspomniany Kowarski, przez co straciła możliwość odzyskania pieniędzy. Było to tak, że Łękawę, Dalechowice, Wielgusz i N. chciał w 1468 r. wykupić z zastawu Stanisław Marszowski i oddać im pieniądze. Ostatecznie sąd zawyrokował, że większe prawo do dóbr ma Barbara, a będzie miał Leonard z Cichawy, jeżeli Barbara nie wykupi dóbr. Zapewne tego nie zrobiła, bo aż do ok. 1500 roku posiadaczem w.w. czterech wsi był Marszowski. Dziesięciny z N. składano dla klasztoru cystersów w Prandocinie, a później w Mogile. Mniej więcej pod koniec XV w. z majątku Marszowskiego wyłączono Dalechowice, z których dziesięcinę przekazywano biskupowi krakowskiemu.
Po Marszowskich wieś miała jeszcze wielu właścicieli a w 1827 r. było tu 9 domów i 79 mieszkańców. W 1885 r. N. stanowiły gminę, dzieliły się na część wiejską oraz folwark, leżały w powiecie pińczowskim i parafii Kościelec. Łącznie ze wsiami Wielgus i Łękawy dobra obejmowały 506 mórg, w tym 441 mórg ziemi uprawnej, 33 m. łąk, 19 m. lasu i 13 mórg nieużytków. Były tu 4 budynki murowane i 5 drewnianych. Ponadto we wsi znajdowało się 12 gospodarstw osadniczych, do których należało 41 mórg ziemi. Analogicznie we wsi Wielgus: 5 i 27 mórg oraz Łękawy: 19 i 106 mórg. Łękawy jako wieś wchodziły w skład gminy Nagórzany, w 1827 r. miały 18 domów i 153 m-ców.
Pomimo tego, że N. nie były zbyt duże, stanowiły gminę jeszcze w okresie międzywojennym. W 1930 r. mieszkało tu zaledwie 60 osób. Właścicielem dóbr o wielkości 294 ha był Stanisław August Thugutt (1873-1941). Ponadto we wsi był młyn wodny T. Bremera, kowal J. Olech, murarz J. Ostry (który trudnił się też sprzedażą tytoniu), szewc J. Nowak, sklep spożywczy J. Idzikowskiego i galanteryjny Finkielsztajna. Majątkiem w imieniu dziedzica zarządzali zapewne zarządcy, ponieważ Thugutt był w tym czasie aktywnym politykiem, publicystą, działaczem ludowym itd. Działał w Kole Przyjaciół Kaszub, które broniło Pomorza przed germanizacją, w Lidze Obrony Praw Człowieka i wielu, wielu innych. Był ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Daszyńskiego i później Moraczewskiego. Po utworzeniu rządu Paderewskiego, Piłsudski oddelegował go do Komitetu Narodowego Polskiego. Był też ministrem "bez teki" w rządzie Grabskiego. Był przeciwnikiem sanacji (uważał, że łamie prawa obywatelskie) i współtwórcą Centrolewu. Do 1938 r. był prezesem Stronnictwa Ludowego. W czasie wojny wyjechał do Wilna, gdzie zaproponowano mu udział w rządzie RP na zachodzie. Jednak nie dotarł do Francji, bo "po drodze" ciężko zachorował i zmarł w Sztokholmie, dnia 16 czerwca 1941 r. Po 2. wojnie światowej dobra w Nagórzanach zostały znacjonalizowane.
Źródła:
Portal Teatr NN.PL, link: https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/stanislaw-thugutt-18731941/#ii-rzeczpospolita
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczno-Geograficzny P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski - Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11802242 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P48-S31-A_1935_LoC_G6520_s25_.P6.jpg
11835032 @ Sonderausgabe ehem. Polen 1:25 000 - niemieckie powiększenie WIG100 /1939 - 1945/
- plik mapy: 4831-1_Brzesko_Nowe_NW_I.1944_nnx4X2f_BN_Sygn.ZZK_S-21_168_A.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Nieistniejący dwór wznosił się na polanie pomiędzy wschodnią granicą parku, a trzema domami jednorodzinnymi. Nie znamy architektury budynku, wiadomo jedynie (z map arch.), że fasadą skierowany był na wschód.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest całkowicie przeobrażony.

Park

Obecnie drzewostan otaczający założenie w Nagórzanach (głównie na dz. nr 349/1) ma pow. ponad 8 ha, z czego trudno wyodrębnić pow. dawnego parku, który był znacznie mniejszy i otaczał dwór głównie od str. zachodniej. Sam park mógł mieć ok. 3,5 ha, reszta to samosiewy porastające zbocze, otaczające park od zachodu i północy.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011