Zubowszczyzna

Stan obecny

Dwór nie istnieje

Historia

Zubowszczyzna to osada dworska sięgajaca swoimi korzeniami do XV wieku. Powstanie siedziby dworskiej w Zubowszczyźnie związane jest prawdopodobnie z osobą Zuba Migowicza, starosty i namiestnika grodzieńskiego.
Prawdopodobnie już w końcu XVI w. siedzibie dworskiej w Zubowszczyźnie nadano regularny czterokwaterowy układ przestrzenny, przez środek którego biegła droga dojazdowa. Dwie kwatery położone wyżej na uformowanym tarasowo wzgórzu zajęte były przez część mieszkalną (z dworem i dziedzińcem otoczonym zabudowaniami) oraz część gospodarczą, mieszczącą budynki hodowlane i magazynowe. Dwie niższe kwatery zajmował ogród włoski o funkcjach ozdobno-użytkowych. Granice kwater obsadzone były szpalerami lub alejami, później kilkakrotnie uzupełnianymi. Część tych granic podkreślały drogi.
W późniejszych czasach te dobra zostały podzielone. W 1715 r. należały do Michała i Zachariasza Nowickich, a w 1775 r. do pani Michałowej Nowickiej. W 1782 r. funkcjonowały tu dwa dwory (drugi znajdował się około 250 m na wschód od omawianego), przy czym starszy należał do J. P. Nowickich, krajczych orszańskich, stale tu mieszkających i był ich własnością także w 1794 roku.
Za czasów Nowickich kompozycja siedziby została zmodyfikowana w duchu barokowym. Dwór powiązano widokowo z ogrodem, usunięto szpaler wewnętrzny między ogrodem a częścią mieszkalną i zmieniono układ zabudowań. Powiększono ogrody o tereny przylegające do nich od południowego-zachodu, likwidując jednocześnie szpaler lipowy rosnący na starej granicy ogrodu i sadząc nowe szpalery wzdłuż nowych granic. Zmianie uległ także przebieg drogi prowadzącej z sąsiedniego założenia, którą przesunięto na północno-wschodni skraj sadów. Po zmianie biegła ona tuż przy części mieszkalnej.
Przed 1838 r. stara siedziba w Zubowszyźnie stała się własnością rodziny Horczaków (sąsiednia należała w tym roku do Buckiewiczów). W latach 80. XIX w. jej właścicielem był Erazm Horczak, a jego majątek liczył 141 ½ dziesięcin (157 ha). W rękach Horczaków założenie pozostawało do 1944 r.
Położony obok majątek za udział Z. Buckiewicza w Powstaniu Styczniowym skonfiskowano i następnie rozsprzedano włościanom. Centrum zakupił w 1868 r. Ilia Tałyzin, właściciel tej siedziby w latach 80. XIX w., którego majątek miał wtedy 205 dziesięcin (około 226 ha). Jego spadkobiercy w 1893 r. sprzedali te dobra Marii Holsner, która je rozparcelowała, co wkrótce spowodowało całkowite zniszczenie siedziby dworskiej.
Około połowy XIX w. kompozycję starej siedziby dworskiej w Zubowszczyźnie przebudowano. Wzniesiono nowy, drewniany dwór, a przy nim lamus i oficynę kuchenną. W części gospodarczej powstały obok dziedzińca nowe, murowane zabudowania. Część tę poszerzono od strony północno-wschodniej tak, że wykroczyła poza szpaler posadzony przy dawnej granicy. Nowy teren zajęły budynki fornalskie i czworak.
Ogrody przekształcono w duchu krajobrazowym. Przed dworem, stojącym na górnym tarasie frontem w kierunku północno-wschodniej kwatery ogrodu, urządzono podjazd. Wokół podjazdu posadzono drzewa i krzewy ozdobne (m.in. żywotniki). Rozciągał się stąd widok na niżej położone wnętrze ogrodu, gdzie na trawnikach rosły teraz grupy krzewów i pojedyncze drzewa. Wnętrze to zamykały zachowane stare szpalery. Kwaterę położoną po przeciwnej stronie drogi dojazdowej zajmował sad, a w skład kompozycji wchodziły także ogródek warzywny (położony za oficyną kuchenną stojącą frontem do dziedzińca gospodarczego) i stawy wykopane na zachód od ogrodu.
Ukształtowana w ten sposób kompozycja, zajmująca obszar o powierzchni około 7 ha, nie uległa potem zasadniczym zmianom. W okresie międzywojennym wycięto jedynie część dąbrowy rosnącej dotąd w bezpośrednim sąsiedztwie ogrodów, co otworzyło widoki na założenie i z jego ogrodów.
W czasie II wojny światowej stacjonujące tutaj wojska radzieckie rozebrały część zabudowań. Dewastacji uległy wówczas sady i nasadzenia ozdobne.
Dalszych zniszczeń dokonało w latach 1944-1958 Państwowe Gospodarstwo Rolne, które doprowadziło budynki do ruiny i usunęło część zadrzewień. Pozostawiony przez PGR w stanie wielkiego zniszczenia obiekt, Państwowy Fundusz Ziemi przekazał w 1958 r. rodzinie Woronowiczów, która zamieszkała w oficynie. Później rozebrali oni połowę tego budynku, a druga połowa zwaliła się w 1984 r. Ponieważ nie poczyniono tu żadnych inwestycji proces dewastacji obiektu w latach 80. XX w. nadal postępował. W roku 1984 właścicielami byli tu Grzegorz i Henryk Woronowiczowie, którzy wykorzystywali resztki zabudowań dworskich. Większość terenu została do tego czasu zamieniona na łąkę, pastwiska i nieużytki. Ponadto likwidacji uległy stawy.
Z dawnej kompozycji przetrwały do lat 90 XX wieku : ruiny oficyny i stajni, wozownia, gruzy po niektórych budynkach gospodarczych, skarpy tarasu, droga dojazdowa, wnętrza ogrodów otoczone fragmentami starych szpalerów lub szpalerami młodych drzew, które wyrosły na granicach kwater po usunięciu drzew starych. Część wnętrza ogrodowego sąsiadującego z częścią gospodarczą wypełniał sad. (JB 2022)

Park

Park dworski XVIII/XIX w. o pow. 5 ha.
Informacje pochodzą z książki / Parki i Ogrody Zabytkowe w Polsce - Stan 1991 rok /