Andryjanki

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pierwszym właścicielem Andryjanek (od około 1505 do 1508 r.) był zapewne kniaź Michał Gliński, dzierżawca Bielska i marszałek nadworny króla Aleksandra Jagiellończyka. Niesłusznie oskarżony o zdradę został on pozbawiony majętności przez króla Zygmunta Starego i 14 marca 1508 r. uciekł do Moskwy. Andryjanki, noszące wówczas nazwę Andrijancziczi, wróciły więc w ręce królewskie. 1 czerwca 1517 r. król Zygmunt Stary nadał Żydowi, podskarbiemu nadwornemu, Abrahamowi Józefowiczowi w powiecie drohickim trzy żerebia – dwa w Andryjankach i jeden w Żołodźkach. Zezwolił mu taż zbudować w Andryjankach dwór. 1 stycznia 1519 r. Józefowicz odsprzedał to nadanie Andrzejowi Falkowiczowi, dworzaninowi królewskiemu. Andrzej Falkowicz (Falk), starosta drohicki, wojski bielski zmarł 1 lutego 1557 r. Około 1545-1559 r. dokonał on pomiary włócznej żerebi i podziału ich na łany poddanych. W Żołoćkach wymierzono 11 włók (około 182 ha), a w Andryjankach 29 włók chłopskich (około 479 ha), a liczby te nie obejmowały areału gruntów folwarcznych. Andrzej Falkowicz miał 3 córki: Barbarę (żonę Stanisława Falczewskiego), Marussę (żonę Michała Sapiehy) i Helenę (żonę Andrzeja Bobrownickiego), pomiędzy które podzielono ojcowiznę. Z faktu, że w 1580 r. w dziale dóbr andryjańskich wymieniono cerkiew, możemy wnosić, że był to dział z pierwotną siedzibą dworską, urządzoną jeszcze w oparciu o przywilej z 1517 r. Tu zamieszkiwał w latach 1517-1518 Abraham Józefowicz, a w latach 1519-1559 Andrzej Falko. Zięciowi Andrzeja Falka – Stanisławowi Falczewskiemu, który wraz z żoną Barbarą zarządzał tą częścią majątku, w której znajdowało się pierwotne siedlisko dworskie i zarząd całością dóbr, należy zawdzięczać to, że cała majętność zyskała nazwę Andryjanki Stanisławowo, konsekwentnie używaną w źródłach historycznych od XVI do XVIII w. Dodatkowo potwierdza to fakt prymatu wśród innych andryjańskich siedzib dworu Barbary Falczewskiej, gdzie pewnie dożywał swoich dni jej ojciec – Andrzej Falk. 17 lutego 1562 r. Barbara Falkówna i jej mąż Stanisław Falczewski wspólnie z Marussą Falkówną dokonali rozgraniczenia z Andrzejem Bobrownickim, wdowcem po Helenie Falkównie. Dział ten, w tym samym roku otrzymała w posagu Anna (córka Barbary Falkówny i Stanisława Falczewskiego), wychodząc za mąż za Stanisława Miłoszewskiego. Dwór Bobrownickich mieścił się na przeciwległym, lewym brzegu rzeki Leśnej, na wprost starej, ojcowskiej siedziby dworskiej, położonej na prawym brzegu Leśnej. W 1580 r. w Andryjankach funkcjonowały 3 dwory należące do: Stanisława Miłoszewskiego, łowczego bielskiego (zięcia Barbary Falkówny i Stanisława Falczewskiego, wdowca po Annie z Falczewskich Miłoszewskiej), do Andrzeja Bobrownickiego i do Marussy Falkówny. Część Andryjanek, która w podziale 1569 r. przypadła Barbarze Falczewskiej, odziedziczyła jej córka Anna Stanisławowa Miłoszewska. Ta część w 1606 r. została przekazana przez syna Barbary Jerzego Miłoszewskiego Andrzejowi Sapieże, łowczemu bełzkiemu, dziedzicowi na Boćkach. W 1554 r. Marussa Falkówna (zm. po 1580 r.) poślubiła Michała Sapiehę (zm. po 1592 r.), sekretarza królewskiego, dalekiego krewnego właścicieli Bociek. Otrzymała ona w posagu czwartą część ojcowskiej majętności Andryjanki. W 1569 r. Marussa Falkówna Sapieżyna, córka Stanisława Falka zawarła akt prawny dotyczący podziałów własności dóbr Andryjanki i Żołodźki ze swymi siostrzenicami Anną Falczewską i Zofią Zarębiną (córkami Barbary Falkówny i Stanisława Falczewskiego). Nie znamy czasu ani okoliczności złączenia działów Barbary i Marussy, ale stanowiły one w XVII wieku jeden klucz bóbr boćkowskich Sapiehów. Po śmierci Andrzeja Sapiehy (zm. w 1610 r.) Boćki i dział w Andryjankach odziedziczyła jedynaczka – Eleonora z Sapiehów Szyszkowska, żona zmarłego 11 października 1654 r. Marcina Szyszkowskiego, starosty lelowskiego. Po jego śmierci Eleonora z Sapiehów Szyszkowska w 1655 r. przekazała dobra Boćki Janowi Sapieże (ur. około 1610 r., zm. w 1665 r.). Folwark Andryjanki bywał w XVII w. wydzierżawiany różnym osobom z otoczenia Sapiehów. 7 czerwca 1658 r. Paweł Jan Sapieha, hetman wielki litewski, właściciel dóbr boćkowskich, przekazał Andryjanki w czasowe posiadanie Janowi Antoniemu Chrapowickiemu (ur. w 1612 r., zm. w 1685 r.), znanemu pamiętnikarzowi, egzulantowi, który swoje własne dobra ziemskie zajęte przez Moskwę pozostawił pod Witebskiem. 15 czerwca 1658 r. Chrapowicki zamieszkał w Andryjankach na stałe. W pamietniku notował detalicznie wszelkie wiadomości – domowe, klimatyczne, polityczne i towarzyskie. Wspominał też m.in. o spaleniu zabudowań folwarcznych w czasie najazdu Chowańskiego zimą 1660 r., a 18 września 1660 r. zanotował: „Przeprowadziłem się od pana Bobrownickiego do Andryjanek do domu, który moim kosztem wszystek zbudowałem po spaleniu przez Moskwę wszystkich budynków”. Wraz z odbudową folwarku po 1660 r. zmieniono zapewne częściowo układ obiektu. W zachodniej części założenia, w miejscu wcześniejszych sadów i warzywników urządzono ogród, kwaterowy i łączący funkcje użytkowe z cechami ozdobnymi. Po śmierci Pawła Jana Sapiehy dobra boćkowskie i dział majętności andryjańskiej, wraz z folwarkiem, przeszły na własność jego syna Franciszka Stefana Sapiehy (zm. w 1686 r.), koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1686 r. dobra boćkowskie odziedziczył po ojcu Józef Franciszek Sapieha (ur. w 1670 r., zm. w 1744 r.), generał major wojsk litewskich i od 1713 r. podskarbi wielki litewski, ożeniony w 1709 r. z Krystyną Branicką (zm. w 1761 r.), siostrą właściciela Białegostoku Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego. Później właścicielka dóbr boćkowskich (do których należał też folwark Andryjanki) Teresa Sapieżanka, córka Józefa Franciszka Sapiehy i Krystyny z Branickich, a siostrzenica Jana Klemensa Branickiego, po rozwodzie w 1745 r. z pierwszym mężem Hieronimem Florianem ks. Radziwiłłem, chorążym wielkim litewskim, wyszła w 1752 r. za mąż za Joachima Karola Potockiego. Joachim Karol Potocki (zm. w 1791 r.), podczaszy litewski, szef regimentu konfederacji im. Królowej Jadwigi, regimentarz Konfederacji Barskiej, starosta grzybowski i trembowelski, był właścicielem licznych majątków na Litwie, Wołyniu, Ukrainie i w Małopolsce.Teresa z Sapiehów Potocka zmarła w 1777 r., a w następnym pokoleniu dobra boćkowskie z Andryjankami przeszły na mocy układu z 15 czerwca 1778 r. na ich córkę – Krystynę Potocką, wydaną za mąż (w 1773 lub 1774 r.) za Franciszka Piotra Potockiego, starostę szczerzeckiego (ur. w 1745 r., zm. w 1829 r.). Rejestr podatkowy z 1790 r. parafii dziatkowskiej wyszczególniał w Andryjankach dwa działy własnościowe. Pierwszy był własnością dziedziczną Franciszka Piotra Potockiego, starosty szczerzeckiego, do którego należał teren omawianego tu założenia. Drugi dział własnościowy był wówczas dziedziczną własnością Ignacego Bobrownickiego, podstolego mielnickiego i komisarza cywilno-wojskowego mielnickiego. Jego założenie dworsko-ogrodowe zlokalizowane było naprzeciw pierwszego, na lewym brzegu rzeki Leśnej. Około 1808 r. majątek objął syn Franciszka Piotra Potockiego, starosty szczerzeckiego i Krystyny z Potockich – Jan Alojzy Potocki (ur. w 1776 r., zm. w 1854 r.), dziedzic Tykocina i Szelągówki. Za jego czasów majątkiem zarządzały jego żony – Marianna z Czartoryskich (zm. przed 1825 r.) i Antonina de Lusignan. W 1847 r. Antonina hr. Potocka, żona Jana Alojzego, właścicielka dóbr boćkowskich odsprzedała ich pokaźny dział Gartkiewiczom. Andryjanki nabyła Florentyna Gartkiewiczowa, żona Jana. Jan i Florentyna przebudowali dawny folwark na siedzibę dworską. Pozostawiono stary drewniany dwór, ale w tej samej linii zbudowano nowy dwór, murowany, o cechach klasycystycznych, z gankiem od strony dziedzińca, a przed dworem urządzono kolisty podjazd. Ustawiono go na osi alei biegnącej przez rzekę z sąsiedniego dworu w Andryjankach Stanisławowie. W tej samej linii dalej na północ wzniesiono lamus. Dwór sąsiadował z parkiem, który urządzono korzystając z wzorów angielskich.. W latach 60. XIX w. wybudowano tam również czworaki dla służby rolnej. Jan Gartkiewicz przekazał Andryjanki testamentem z 1862 r. dzieciom – Andrzejowi Konstantemu i Marii z Gartkiewiczów hr. Ronikerowej. W 1876 r. rodzeństwo podzieliło spadek, a jedynym właścicielem siedziby dworskiej w Andryjankach został Andrzej Konstanty Gartkiewicz (zm. w 1907 r.). Zbudował on nowe budynki gospodarcze oraz drewniany budynek z facjatą i balkonem łączący stary dwór z nowym. Po śmierci Andrzeja Konstantego majątek przeszedł na własność wdowy po nim Wandy i jego syna Jana Rafała Gartkiewicza. Od około 1923 r. do 1939 r. dobrami władał syn Jana Rafała Gartkiewicza - Stanisław. W 1939 roku w czasie okupacji radzieckiej zesłano na Sybir rodzinę właścicieli, a w założeniu umieszczono tzw. wojennyj gorodok. Dewastacji uległy wtedy park, sady i budynki, a dwór przebudowano. W 1944 r. majątek Gartkiewiczów (384 ha) objęty został reformą rolną. Ocalałe zabudowania i tereny ogrodowe oddano najpierw szkole rolniczej, a potem wydzierżawiono indywidualnym rolnikom. Rozebrano czworaki i niemal wszystkie budynki gospodarcze oraz „łącznik” między starym a nowym dworem. Później zastąpiono je częściowo nowymi budynkami.
Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji Andryjanek przetrwały: drewniana oficyna (stary dwór), murowany dwór, gruzy danych czworaków i gruzy po zabudowaniach gospodarczych, fragmenty dróg dojazdowych, ślady po dawnych stawach, szpalery krzewów przy granicach dawnych sadów i zaniedbana część parku. W 1993 r. całe założenie dworsko-ogrodowe przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, a od niej, 3 lata później, kupił zdewastowane budynki dworskie wraz z parkiem i ośmioma hektarami ziemi Edward Sieciński, który odbudował dwór i przeprowadził prace pielęgnacyjne w parku. (JB 2024)

Opis

Pierwotnie budynek murowany, z późniejszym niewielkim aneksem drewniany konstrukcji zrębowej. Dach dwuspadowy. Przed frontem ganek na kolumnach. Budynek szeroko frontowy, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta , pierwotnie symetryczny. (JB2024).

Park

Park.

Inne

Oficyna, nr rej.: 627 z 30.12.1986
Lamus.
Źródła
Karta zabytku
www. dworypogranicza.pl
www.ogrodowy.minigo.pl artykuł Ewa Bończak-Kucharczyk, Józef Maroszek
Zdjęcia z 1980 roku J. Krzyszkowski